ในพื้นตำนานธาตุเจ้ามหาพนมหัวอก

หลักฐานบางส่วนเกี่ยวกับการตั้งเวียงธาตุพนมในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าสิริบุญสารแห่งเวียงจันทน์ (เจ้าองค์บุญ, ครองราชย์ราว พ.ศ. 2294-2322) จากคัมภีร์ใบลานเรื่องพื้นตำนานธาตุเจ้ามหาพนมหัวอก ฉบับวัดหัวเวียงรังษี ต.ธาตุพนม อ.ธาตุพนม จ.นครพนม ใบ 48 หน้า 95 บรรทัด 2-4 ถึงหน้า 96 บรรทัด 1-3 เนื้อหาช่วงนี้ระบุว่าสมเด็จพระเจ้าสิริบุญสารทรงศรัทธาในพระพุทธศาสนาเมืองธาตุพนมจึงพระราชทานทองคำไว้เป็นส่วยพระมหาธาตุจำนวนมาก พร้อมสละราชกุมาร 3 องค์ซึ่งเป็นโอรสของพระองค์ที่ประสูติแต่เจ้านางจันทะมาสเทวีนัดดาเจ้าเมืองสีโคตตะบองขอนให้เป็นข้อยโอกาสพระมหาธาตุพนม ราชกุมารองค์โตนามว่าเจ้าพระยาหลวงราชาบุตรโคตรหรือเจ้าคำอยู่กุูมาร เดิมนามยศเจ้าพระยาเมืองฮามนามฮุ่งสีได้เป็นบุตรบุญธรรมของเจ้าพระยานาเหนือโอรสเจ้าแผ่นดินนครจำปาสัก ต่อมาราชาบุตรโคตรได้ขึ้นเป็นกวานเวียงพนมหรือเจ้าพนม จากนั้นราชาบุตรโคตรได้ปลงเมืองพระมหาธาตุพนมให้บุตรคนโตคือพระรามราชกุมารปกครองต่อ ส่วนตนและพี่น้องได้แยกย้ายไปตั้งเมืองใหม่รวม 7 เมืองในสองฝั่งโขง ดังเนื้อความ ...แต่นั้นส่วนยาเจ้าลาซบุดโคดหนีแต่เมืองธาตุพระนม ล่วงไปตั้งเมืองตาลักขันธทีปะนครคนว่าเมืองดอนตานแล จิงปลงเมืองพระนมไว้ยาหลวงลามมลาสตนลูกกกแล ส่วนอันว่าเอกพนหานแลกินเจ้าพระยาหลวงเมืองพันล่วงไปตั้งเมืองลัตตนนครแล สุกขลนันทกุมมารลาชกินเจ้าพระยาหลวงเมืองแพนล่วงไปตั้งเมืองพาลหพิลังคนครแลคนว่าแก่นขามนครโมลิยะลาชหั้นแล พานลกุมมารกินเจ้าพระยาหลวงสุทโทธลาชล่วงไปตั้งเมืองในที่กัปปิลวัตถุนครแล ส่วนอันว่าสุวันนะปุตตกุมมารลาชกินเจ้าพระยาหลวงสีวอละลาซาล่วงลงไปตั้งเมืองสุวัณณอลัญซลานครแล อนุสาลกุมมารกินเจ้าพระยาหลวงสุกโลลาชแลล่วงไปตั้งเมืองสาลรุกขนครปาวาหั้นแล ส่วนอันว่าเจ้าอนุสาลกุมมารลวดตั้งหมั้นอยู่ในที่นั้นสืบมาแล ส่วนว่ากนิฐกุมมารกินเจ้าพระยาหลวงจันทสูลิยวงสาล่วงไปตั้งเมืองสีมุตติกนครแล ขาฝูงนี้หากเป็นเค้าเป็นแก่บ้านเมืองสืบ ๆ มาแล หากเป็นพี่เป็นน้องท้องแม่เดียวแลเป็นเซื้อลูกเซื้อหลานวงสาเวียงจันทน์สีโคตตะบองสืบลูกสืบหลานมาท่อวันแล... ในคัมภีร์เดียวกัน ใบ 138 ด้าน 2 หน้า 276 บรรทัด 1-4 ระบุถึงพระรามราชอีกว่า ...พระลามมลาสเสวยกองข้อยโอกาสมหาทาดตุเจ้าหัวเอิกที่พูกำพ้าเป็นเค้าเป็นปัถถมมะก่อนแล อุปปละสีสุวัณณสานกินกองข้อยพระมหาทาดตุพระนมเจดีหลวงมีใน 3 ปลีหั้นแล ปงไว้แก่ลูกหลานในสังกาดได้ 2 ฮ้อย 30 3 ตัว สุวัณณสาละเจ้าคำหมั้รปงกองข้อยโอกาสมาหาทาดตุเจ้าไว้ผ้าขาวคำมุงเจ้าแทนปิตตาตนพ่อ แลใส่ยดท้าวอุปปละดั่งเดียวพ่อเขาดั่งนั้น คำมุงมาได้เมียคนธาดตุประนมซื่อนางลัตนหน่อแก้วลูกท้าวบุตตลาดแลนางกงมาหั้นแล อุปปละคำหมั้รมีลูก 7 ตนแล้วดั่งนี้ พระอุปปละมุง 1 นางคำทุง 1 นางคำเผาะ 1 นางหนู 1 นางแสนคำติ้ว 1 ท้าวคำปุ้ง (คำบุ่ง) 1 คำผูย 1 ลุรมายาพ่อออกอุปปละคำมุงกินกองข้อยพระธาดตุเจ้าแล ตนน้องคำผูยกินยดพระหานลือไซในที่ภูกำพ้าหั้นแล้ว ลุรมาใส่ยดพระยาหานหั้นแล ขาฝูงนี้เซื้อลูกเซื้อหลานพระรามมลาดโพธิสัดเจ้าตนเสวยเมืองพระนมธาดตุองค์หลวงล้ำเฮาทั้งมวรก็มีแท้ดีหลีแล ฝูงนี้เสวยกองข้อยมหาธาดตุเจ้าก้ำผ่ายบ้านธาดตุพระนม...

ในธาตุภูกำพร้า

คัมภีร์ใบลานเรื่องธาตุภูกำพร้า ฉบับวัดหัวเวียงรังษี ต.ธาตุพนม อ.ธาตุพนม จ.นครพนม ว่าด้วยตำนานการสร้างพระธาตุพนม จารใน จ.ศ. 1276 กาบยี่ ปีขาล ฉศก วัสสันฤดู เดือน 10 ขึ้น 13 ค่ำ ศรัทธาสร้างโดยอาชญาพ่อตาแสงหมื่นสีลลาสำมาทานวัตรกำนันพระธาตุพนมกับบุตรธิดาภริยา จารโดยเจ้าสาลีภิกขุวัดธาตุพนมบุรมมหาเจดีย์ มีอาชญาท่านหลักคำทาอธิการเจ้าวัดมหาธาตุพนมบุรมเจดีย์ศรีมหาสถานเป็นเจ้าลาน (ปกครอง พ.ศ. 2438-2458) ในใบ 11 หน้า 21 บรรทัด 2-4 ถึงใบ 12 หน้า 24 บรรทัด 1 ปรากฏนามพระรามราชว่า ...สืบเส้นแต่เจ้าแผ่นดินเวียงจันทบุรีสีสัตตนาคนหุตคือว่าพระมหากษัตราธัมมเทวังสะองค์สีบุญสารลงมาปลูกเจ้าราชกุมมารแก้วตนเป็นพระราชบุตรขึ้นเสวยเหนือหลังดินหลังน้ำเมืองภูกำพร้าธาตุพนมเฮานี้ คือว่าเจ้าตนประถมเป็นเค้าอุปัฏฐากมหาธาตุพนมคือว่ามีเจ้าราชบุตรโคตรวังสานาเหนือ สืบเส้นเท่าฮอดเจ้าพระยาเมืองฮามนามฮุ่งสี หาเจ้าเป็นน้องทั้ง 5 กุมมาร หาเจ้าพระมะรามมะราชปราณีสีโสธัมราชาอันเขาว่าขุนราม หาเจ้าพระยาหลวงแสนกางน้อยสีวรมุงคุล หาเจ้าพระปราณีสีมหาประนมพรหมพุทธบริษัทเมฆทองทิพย์เฒ่า หาเจ้าสมเด็จอัคร์บุตรสุทธสุวัณณะเจดีย์สีมหาคุณ หาเจ้าพระยาหลวงโคสาราชกัตติยวงสา หาเจ้าพระอุปราชากัตติยะวงศา คืนหาเส้นหาเจ้าพระอามาตย์ราชวงสา 4 ตนลูกตนหลาน หาเจ้าพระสุริยะอ้วนเฒ่า หาเจ้าพระราชวัตรคูณคำเฒ่า หาเจ้าพระอุปละปาสักทั้ง ๒ หาเจ้าอุปละสุวัณณเสฏฐา หาเจ้าพระพิพักษ์เจดีย์ธาตุคำถง หาเจ้าพระพิพักษ์เจดีย์ธาตุคำแก่น หาเจ้าพระพิพักษ์เจดีย์สีส่องฟ้า หาเจ้าปลัดพระโพธิสารพินิจราช หาเจ้าพระไชยะสุริยวังสา หาเจ้าพระพรหมวังสะ 3 ตนอ้ายน้อง หาเจ้าพระบำรุงธาตุพระนมเจดีย์สีมหาพุทธบริษัท หาเจ้าอาชญาปลัดโพธิสาร หาเจ้าอาชญาพ่ออุปราชามหาสุวัณณคำเฮือง เท่าฮอดผู้ข้ากวานหมื่นสีลลาสัมมาทานวัตร แลยาน้องพระอนุรักษ์ธาตุเจดีย์ ก็สืบเส้นขุนโอกาสอันเป็นท้าวพระยาลาวเวียงจันทน์มาเสวยบ้านเมืองกองโอกาสตาแสงฮักษาอยู่เทิงเหนือหลังดินหลังน้ำภูกำพร้ามหาธาตุพนมแห่งพระสัพพัญญูเจ้าเฮานี้ คือว่ามีถ้วน 33 ท้าวพระยาตาแสงเมืองลาวหั้นแล ฝูงนี้หากเป็นเค้าเป็นเหง้าอุปัฏฐากฮักษามหาธาตุหัวอกพระเจ้าแลฝูงข้อยโอกาสหยาดน้ำทั้งมวลเทิงเหนือหลังน้ำหลังดินมหาธาตุเจ้าพนม...

ในพื้นพระบาทใช้ชาติหรือพื้นครุธราช (พื้นพระยาธัมมิกราช)

พื้นพระบาทใช้ชาติฉบับคัดลอกจากคัมภีร์ใบลานของพระครูสิริปัญญาวุฒิ (ขุนละคร ขันตะ) อดีตเจ้าคณะอำเภอธาตุพนม จังหวัดนครพนม อักษรธรรมลาว-ลาวเดิม เขียนบนกระดาษมีเส้น ลายเส้นดินสอ ต้นฉบับจารเมื่อ พ.ศ. 2449 ศรัทธาสร้างโดยพ่อออกพระบริบูรณ์ประชา ขุนวิเศษนาถ่อน ขุนพินิจอักษรเสร็จและญาติพี่น้อง ซึ่งว่าด้วยประวัติศาสตร์เมืองธาตุพนมช่วงเหตุการณ์ผีบุญองค์มั่น องค์พระบาท (ยาครูสีทัตต์ สุวรรณมาโจ) และองค์ขุดเข้ามามีบทบาทต่อการเมืองท้องถิ่นธาตุพนม และว่าด้วยเหตุการณ์ความขัดแย้งภายในของกลุ่มชนชั้นปกครองธาตุพนม ในหน้า 3 ระบุถึงพระรามราชว่า ...คันพระสังกราชได้ 2 ร้อย 41 ตัว พระยาธรรมิกราชเจ้าตนมีบุญหนักจักเษกเอาราชกุมมารเจ้าพระอัคร์บุตรสุตสุวัณณบุญมีแลว่าตนนี้อาชญ์กว่าท้าวพระยาทั้งหลายว่าดั่งนี้ ว่าตนนี้แม่นหลานแลลูกพระยาเจ้าโอกาศศาสนานครพระมหาธาตุเจ้าพระนมบุรมสถานวิเศษแท้ดั่งนั้นแล จิงว่าเจ้าพระอุปละเกิดตามหลังบ่ให้เป็นใหญ่ในกองข้อยน้อยใหญ่ในเวียงพระมหาธาตุเจ้าแลว่าดั่งนั้นแล้วก็มีแท้ดีหลีแล... ส่วนหน้า 5-6 ระบุว่า ...สังกราชได้ร้อย 74 เจ้าชีวิตเวียงจันทน์ลงมาสลองพระมหาธาตุเจ้า สังกราชได้ร้อย 80 ตัว เดือน 5 อาชญาเจ้าโอกาสหลวงสุรคุต สังกราชได้ร้อย 88 ตัว เจ้าพระนมขึ้นไปเฝ้าเจ้าเวียงจันทน์ สังกราชได้ร้อย 90 พระนมบังมุกแตกเจ้าซานน สังกราชได้ 2 ร้อยสิบ 8 ตัว อาชญาสุริยราชเจ้าโอกาสตนอ้ายจุติก่อน สังกราชได้ 2 ร้อยซาว พระสุริยราชตนน้องจุติอยู่กองข้อยสะโนด เหื่อพระมหาธาตุเจ้าพระนมไหลออกก้ำทิศศะหนใต้แลเสี้ยงเชื้อนางบุสดี สังกาศได้ 2 ร้อยซาว 1 อาชญาหลวงโอกาศตนชื่อพระอำมาตย์ราชวงสาจุติ เอาเจ้าสุวัณณเสฏฐาเชื้อพระลามมะลาสขึ้นเป็นขุนโอกาส...

ในพื้นเวียงจัน

พบใบลานพื้นเวียงจันอย่างน้อย 3 ฉบับกล่าวถึงกษัตริย์เวียงจันทน์ทรงตั้งเมืองธาตุพนมและสถาปนาพระราชกุมารหมายถึงเจ้าพระรามราชขึ้นปกครองธาตุพนมและรักษาพระธาตุพนม โดยยกข้อความใบลานทั้ง 3 ฉบับมาเป็นตัวอย่างพอสังเขปดังนี้ พื้นเวียงจัน (เวียงจัน (พื้น) ฉบับวัดอารันยะราม บ้านนาโน เมืองหินบูน แขวงคำม่วน อักษรธรรมลาว 1 ผูก ผูก 1 ใบ 8 หน้า 15 บรรทัด 3-4 และหน้า 16 บรรทัด 1-3 ระบุว่า ...แต่นั้นไปบ่มีใผจักมาเป็นเจ้าเมืองเวียงก็บ่มี ยังมีแต่นั้นยังมีแต่กุมมานหลานน้อยหนุ่มนั้นแล้ว จีงเอาพ่ออิหลีบนั้นให้มาเป็นเจ้าเวียงก็ได้ 30 4 ปีแล้วดั่งนั้น ก็ข้าราดซวงเสียแล้วกับเมืองขวากับเมืองซ้ายนั้นก็ข้าเสีย พอพ่ออิหลีบนั้นเป็นเจ้าเวียงอยู่หั้นแล แต่นั้นยังมีพระกระสัด 2 คนอ้ายน้องมาแต่ทิสสใต้ของที่เกาะขดซื่อว่าเจ้าอินเจ้านัน ฮอดสี่พันดอรนั้นแลก็ถือเอากำลังโยทาขึ้นมาตั้งอยู่เมืองกุทธนาซายพองหั้นแล้ว ส่วรอันว่าพ่ออิหลีบอันเป็นเจ้าเวียงก็คึดว่าซีบ่แพ้แล้ว ก็มามอบเมืองเวียงจรรย์ให้แล้ว จีงลงมาส้างซง้อหอคำนั้นได้ปี 1 แล้ว ก็จีงล่วงลงไปตั้งเมืองที่พระนมทาดตุนั้น จีงปูกกุมมานอันเป็นเซื้อกระกุรแก่ก่อรไว้ให้ลักสาพระทาดนั้นแล้ว ก็จีงขึ้นเมือเมืองแล้ว อยู่ได้ 5 ปีแล้ว จีงซ้ำขึ้นไปตีเมืองเซียงใหม่ก็ได้มาแล้วดั่งนั้น อยู่มาได้ 5 ปีเจ้าอีนก็นีรัพพาน...

ในพื้นเวียงจันทะบูลี

พื้นเวียงจันทะบูลี ฉบับวัดสวนตาน บ้านหนองเดิ่น เมืองอาดสะพอน แขวงสุวรรณเขต อักษรธรรมลาว 4 ผูก ผูก 3 ใบ 13 หน้า 25 บรรทัด 1-4 และหน้า 26 บรรทัด 1 ระบุว่า ...แต่นั้นไปบ่มีใผจักมาเป็นเจ้าเวียงก็บ่มี ยังมีแต่นั้นยังแต่กุมมานหลานน้อยยังแต่กุมมัลกุมมลีหนุ่มน้อยแล แล้วจีงเอาพ่ออีหลีบนั้นมาเป็นเจ้าเวียงก็ได้ 34 ปีแล้วดั่งนั้น ก็ข้าราดซวงเสียกับเมืองขวา ผู้เป็นทับซ้ายนั้นซ้ำข้าเสียแล้ว พอพ่ออีหลีบนั้นก็เป็นเจ้าเมืองเวียงอยู่หั้นแล แต่นั้นยังมีพระกระสัด 2 คนอ้ายน้องมาแต่ทิสสใต้ของที่เกาะคดซื่อว่าสี่พันดอรนั้นแล มันก็ถือเอากำลังโยทาขึ้นมาตั้งค่ายอยู่ที่เมืองคุกท่านาซายพองกองหมากหั้นแล้ว ส่วรอันว่าพ่ออีหลีบอันเป็นเจ้าเวียงนั้นก็คึดว่าซีบ่แพ้ ก็จีงได้มามอบเมืองเวียงนั้นให้กูมมานทั้ง 2 นั้นเป็นเจ้าล้านซ้างเวียงจันหั้นแล กระสัด 2 ตนนั้นซื่อว่าเจ้าอีนเจ้านันหั้นแล แต่เมื่อสังกราดได้ถ้วร 2 พันพู้รแล กูมมานทั้ง 2 ก็ได้เป็นเจ้าเวียงจันแล้ว จีงได้ลงมาส้างซง้อหอคำนั้นได้ปี 1 แล้วก็จีงล่องลงไปตั้งเมืองในที่พระนมทาดตูนั้นแล้ว ก็จีงปุกกูมมานอันเป็นเซื้อกระกูรมาแต่ก่อรพู้รไว้ให้รักสาพระทาดนั้นแล ก็จีงขึ้นเมือเมืองแล้ว ก็อยู่ได้ 5 ปีแล้ว จีงขึ้นไปตีเมืองสีเซียงใหม่ก็ได้มาแล้วดั่งนั้น อยู่ได้ 5 ปีเจ้าอีนก็นีรัพพานไปแล้วดั่งนั้น...

ในหนังสือพื้นเวียงจัน

หนังสือพื้นเวียงจัน (พื้นเวียงจัน) ฉบับวัดโพไซ บ้านนาห้าง เมืองหินบูน แขวงคำม่วน 1 ผูก ผูก 1 ใบ 8 หน้า 15 บรรทัด 1-4, ใบ 9 หน้า 16 บรรทัด 1 ระบุว่า ...แต่นั้นไปจีงบ่มีใผจักมาเขาก็บ่มี ยังแต่กุมมานหลานน้อยยังแต่กุมมลีหนุ่มน้อยหั้นแล แล้วจีงเอาพ่ออิหลีบนั้นให้มาเป็นเจ้าเวียงก็ได้...(ชำรุด)...กับเมืองขวาแลกับเมืองซ้ายนั้นก็ข้าเสีย พ่ออิหลีบนั้นก็เป็นเจ้าเวียงอยู่หั้นแล แต่นั้นยังมีพระกสัด 2 คนอ้ายน้องมา...(ชำรุด)...ตั้งอยู่ที่เมืองกุทธนาซายพองหั้นแล้ว ส่วรอันว่าพ่ออีหลีบอันเป็นเจ้าเมืองเวียงก็คึดว่าซีบ่แพ้แล้ว ก็มอบเมือง...(ชำรุด)...เจ้า...(ชำรุด)...แต่เมื่อสังกาดได้ถ้วร 2 พันแท้แล กุมมานทั้ง 2 ได้เป็นเจ้าเวียงจันแล้ว จีงลงมาส้างซง้อหอคำนั้นได้ปี 1 แล ก็จีงล่องลงมาไปตั้งเมืองในที่พระนมทาดตุนั้น จีงปุกกุมมานอันเป็นเซื้อกกุรมาไว้ให้ฮักสาพระทาดนั้นแล้ว ก็จีงขึ้นเมือเมืองแล้ว อยู่ได้ 5 ปีแล้ว ก็จีงซ้ำขึ้นไปตีเมืองสีเซียงใม่ก็ได้มาดั่งนั้น อยู่ได้ 5 ปีเจ้าอีนก็นีรัพพานไปแลดั่งนั้น...

ในหนังสือหยั้งหยืนเปลี่ยนสกุลเป็นรามางกูร

ใบลานหนังสือหยั้งหยืนเปลี่ยนสกุลเป็นรามางกูร ต้นฉบับเดิมของพระอุปราชา (เฮือง รามางกูร) ปู่ของ ดร.วีรพงษ์ รามางกูร อดีตรองนายกรัฐมนตรีออกให้นายคำมี รามางกูร (นามเดิมท้าวสุวัณณคำมี บุคคละ) บุตรบุญธรรมและหลานอาของพระอุปราชาและเป็นอาของ ดร.วีรพงษ์ รามางกูร เอกสารจารเมื่อ ...วันพหัสบดี ที่ซาว 4 เดือนกรกฎาคม พระพุทธสังกราชศาสนา 2 พัน 4 ฮ้อย 90 ขึ้นวันมื้อ 7 ค่ำ เดือนแปดหลัง ปีกุน จุลสังกราชราชาได้ 3 ฮ้อย 9 ตัว... ระบุถึงพระรามราชว่า ...ข้าพระเจ้าเป็นบุตรอาชญาหลวงกางน้อยสีวรมุงคุลนามเดิมว่ายาเจ้าพ่อสีเจ้าเมืองพระธาตุพระนมแต่ก่อน อาชญาหลวงกางน้อยสีวรมุงคุรหรือยาเจ้าพ่อสีเป็นบุตรยาหลวงเจ้าพระยาลามมะลาดรามางกูรที่กินขุนโอกาสมีนามเดิมว่าเจ้ารามราชก็เป็นเจ้าเมืองพระธาตุพระนมมาแต่ก่อน เจ้าพระยารามราชเป็นบุตรของเจ้าพระยาหลวงราซบุดโคตตวงสานามเดิมว่ายาหลวงคำอยู่เจ้าเมืองพระธาตุพระนมแต่ก่อนพู้น แต่ก่อนยาหลวงคำอยู่ก็ใซ้นามยศศักดิ์เดิมกินเจ้าพระยาเมืองฮามนามฮุ่งสีอยู่เมืองนครจำปาสัก เจ้าพระยาหลวงราซบุดโคตตวงสาคือเจ้าพระยาเมืองฮามนามฮุ่งสีเป็นโอรสเจ้าแผ่นดินเวียงจันทน์องค์บุญแต่ก่อนพู้น แต่ว่าพระเจ้าแผ่นดินเวียงจันทน์ไปตีเศิกเสียบ้านเมืองบ่ทันสงบจิงยกไว้ให้เป็นบุตรบุญธรรมของสมเด็จเจ้าพระยานาเหนือเมืองนครจำปาสัก ที่เป็นลูกหลานพระเจ้าแผ่นดินเมืองนครจำปาสักแต่ก่อนพู้น วงศ์กระกูลของพวกข้าพระเจ้านี้เป็นพระราชวงศ์เมืองล้านซ้างเวียงจันทน์มาแต่เก่า ได้มาอยู่กินเมืองพระมหาธาตุพระนมและกินกองข้าพระมหาธาตุพระนมเดี๋ยวนี้สืบมาจนหลวงตั้งข้าหลวงนายอำเภอมาสืบแทนวงศ์ตระกูลของพวกข้า...หนังสือหยั้งหยืนเปลี่ยนสกุลเป็นรามางกูร รามางกูรแปลว่าผู้เกิดแต่ขุนโอกาสตนซื่อพระรามราชและผู้เป็นหน่อเนื้อเซื้อวงศาเจ้าพระยาเมืองฮามขุนโอกาสตนซื่อพระยาหลวงราซบุดโคดเจ้าเมืองธาตุพระนมแลเจ้าเฮย...